Zasady i tryb ustalania opłaty planistycznej regulują przepisy ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity Dz. U. 2016, poz. 778). W świetle art. 36 ust. 4 i art. 37 tej ustawy, zbycie nieruchomości, której wartość wzrosła na skutek uchwalenia planu miejscowego albo jego zmiany, rodzi obowiązek uiszczenia przez zbywającego właściciela opłaty planistycznej.
Ustalenie opłaty następuje decyzją wójta, burmistrza bądź prezydenta miasta w terminie 5 lat od dnia, w którym miejscowy plan wszedł w życie, w oparciu o pisemną opinię rzeczoznawcy majątkowego o wartości nieruchomości przed i po zmianie bądź uchwaleniu planu miejscowego. W świetle powołanych przepisów, obowiązek wniesienia na rzecz gminy przez byłego właściciela nieruchomości opłaty wynikającej z art. 36 ust. 4 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zależy od jednoczesnego zaistnienia następujących przesłanek:
- gmina zgłosiła swe roszczenie z tytułu wzrostu wartości nieruchomości przed upływem 5 lat od dnia, w którym plan zagospodarowania przestrzennego lub jego zmiana stały się obowiązujące,
- zbycie nieruchomości nastąpiło w drodze umowy przed upływem 5 lat od dnia, w którym plan zagospodarowania przestrzennego lub jego zmiana stały się obowiązujące,
- nastąpił obiektywny, określony przez rzeczoznawcę majątkowego w operacie szacunkowym, wzrost wartości nieruchomości,
- wzrost ten był skutkiem wyłącznie zmiany bądź uchwalenia miejscowego planu.
Spełnienie łączne wszystkich wyżej wymienionych przesłanek, pozwala organowi, podobnie jak w przypadku opłat adiacenckich, o których była mowa wcześniej, na wszczęcie postępowania administracyjnego w sprawie ustalenia opłaty planistycznej w związku ze wzrostem wartości nieruchomości, na skutek uchwalenia bądź zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.